چکیده:
نقاشی ایرانی که با عنوان نگارگری شناخته شده است، بیشتر دارای مضامینی عاشقانه - عارفانه و مذهبی است این مضامین برگرفته از شعرها و نثرهای ادبی می‌باشد که با خلاقیت هنرمند ایرانی عناصر اصلی آن به تصویر در آمده است.
نخستین چیزی که در بررسی آثار ادبی و هنری نظر ما را به خود جلب می‌کند صورت عینی و مادی آن است. شعر و ادبیات از دیر باز متوجه خواست‌های متعالی بشر در زمان‌ها و مکان‌ها بوده که در اشعار شاعرانی چون سعدی جاودانه شده و عنوان شعر جهانی به آن اطلاق گردید.
شعر یوسف و زلیخا از بوستان سعدی که توسط هنرمند نقاش کمال‌الدین بهزاد ترسیم شده است، نمونه خوبی برای بیان ارتباط بین شعر و نقاشی می‌باشد. بدین ترتیب که سعدی شاعر بزرگ ایرانی این داستان قرآنی را با تخیّل و ذهنیات خود به صورت عناصر لفظی بیان کرده و بهزاد این شعر را با توجه به اعتقادات و برداشت‌های ذهنی خود با عناصر بصری به تصویر کشیده است. زبان شعر از معنا مایه می‌گیرد به همین دلیل اسباب ایجاد شعرْ مبنایی معنایی دارد و نقاش هم در استفاده از شعر علاوه بر جنبه‌های معنایی به جنبه‌ی نمادین و استعاری آن نیز توجه می‌نماید.
مقدّمه:
پیوند بین نقاشی ایرانی و ادبیات را می‌توان به وفور در آثار هنرمندان نقاش دید. بدین جهت در این مقاله به بررسی تطبیقی یکی از شاهکارهای نقاشی ایرانی با عنوان «یوسف و زلیخا» اثرکمال‌الدین بهزاد و شعر شاعر بزرگ سعدی با همین عنوان پرداخته شده است تا بیان گردد که این پیوند در چه زمینه و با چه عنصری «لفظی یا بصری» در هنر نقاشی پدیدار گردیده است؟ و آیا هنرمند نقاش در این اثر تمامی عناصر شعر را جزء به جزء، به عنصر بصری و عینی تبدیل نموده یا مفهومی کلی از شعر را به عنوان موضوع انتخاب کرده و سپس تخیّلات و برداشت‌های ذهنی خود را با آن در آمیخته است؟ و دیگر اینکه نقاش مضمون «عاشقانه – عارفانه» را چگونه به تصویرکشیده است؟
شایان ذکر است برداشت‌های شخصی اینجانب نیز در موضوعات تطبیقی شعر و نقاشی بوده که در حد توان بیان گردیده است.
ضمنا موارد زیر در انتهای مقاله آورده شده است:
1- شعر سعدی و اثر کمال‌الدین بهزاد.
2- تعاریف لغات و توضیحات بیشتر با ارجاع به منبع.
3- تصاویر و توضیح پروژه عملی با عنوان تجلی عاشورا در مخلوقات با دیدی امروزی و توجه به مبانی نقاشی ایرانی.
اما در مقام عذرخواهی از استاد گرامی جناب آقای دکتر ضرغام به جهت کاستی‌های آن و جلب راهنمای و ادامه بذل محبت ایشان از خواجه مدد می‌گیرم:
به کوی میکده گیران و سرفکنده روم چرا که همین شرم آیدم زحاصل خویش
ادبیات و شعر
هر مفهومی که از ادبیات در ذهن داشته باشیم در جستجوی بیرونی خود برای یافتن عین مرتبط با آن مفهوم خواه‌ناخواه به آثار ادبی، اعم از شعر و نثر می‌‌رسیم یعنی غزل، رباعی، رمان، داستان و… که همگی عین ادبی یا مصداق خارجی مفهوم ذهنی ادبیات‌اند. پس برای شناخت ماهیّت ادبیات باید سراغ همان مصداق‌های خارجی ادبیات رفت. در بررسی هر شعر یا هر نثر به عنوان یک اثر ادبی با یک پدیده‌ی هنری، نخستین چیزی که نظر ما را به خود جلب می‌کند صورت مادی یا شکل عینی آن است.
ادبیات هنری لفظی است و پدیدهایی را خلق می‌کند که خود معنادار هستند. “اما شعر در ادب فارسی کلامی موزون و خیال‌انگیز و در عرف مردم کلامی موزون و مقفی، است و الفاظ مهمل و بی‌معنی را هر چند که دارای وزن و قافیه باشند شعر نمی‌شمارند. شعر بر درونه «محتوا» زبان استوار است و زبان شعر از معنا مایه می‌گیرد و این چنین است که شعری جهانی می‌شود. «شعر جهانی» به اشعاری گفته می‌شود که از خواست‌های متعالی بشر در همه‌ی زمان‌ها و مکان ها سخن می‌گوید و موضوعاتی که انسان در هر مکان و زمان به آن نیازمند است و برای همیشه در تاریخ ادبیات ملت‌ها جاودانه خواهد بود مثل اشعار مولانا حافظ و سعدی و… .” (شمیسا، 1381، ص212)
چنانچه بخواهیم شعر یوسف و زلیخا را در حیطه انواع ادبی مورد بررسی قرار دهیم این شعر از نوع «قصّه» است.” قصّه معنای دوگانه‌ای دارد و از ریشه «قص یقص قصاً» به معنی «کوتاه کردن» است که مخصوصاً در مورد«مو» به کار می‌رود. «قص الشعر» یعنی مو را بریده و کوتاه کرد و لذا حافظ می‌گوید:
معاشران گره از زلف یاد باز کنید شبی خوش است بدین قصّه‌اش دراز کنید” (شمیسا، 1381، ص213)
این لفظ«قصّه» در قرآن نیز به کار رفته و داستان یوسف (ع) «احسن القصص» خوانده شده است. «یوسف و زلیخا» از جمله قصص قرآنی است که سعدی در بوستان خود قسمتی از این قصه‌ی بزرگ را با زبان شعر بیان کرده و بعدها کمال‌الدین بهزاد این شعر زیبا را به تصویر کشیده است.
“هدف از قصّه ارائه اندیشه‌ی عرفانی (1) یا اخلاقی، است مانند داستان منطق‌الطیر عطّار که می‌توان آن را معادل نوول اندیشه (thenorel of Ideas) محسوب داشت و گاهی قصّه‌ها به صورت مجموعه‌ای از ماجراهای گوناگون‌اند و جنبه سرگرم کنندگی دارند مانند هفت‌پیکر نظامی که در این صورت معادل نوول حوادثند (Thenave ofIndertdn) صحنه‌ها در قصّه کنار هم مجموعاً مانند یک پرده نقاشی یا صحنه مینیاتور است بدین معنی که هم دنیا به صورت سهل‌الوصولی در دسترس است و هم موقعیت‌ها و مکان‌ها و زوایا در یک سطح کنار یکدیگر قرار گرفته‌اند.
عناصر قصّه‌های ایرانی:
1- دایه‌یی که در بین عاشق و معشوق به صورت پنهان ارتباط ایجاد می‌کند.
2- کودکی که رمز مرگ، نابودی، جادو و مخاطرات است و قهرمان در تعقیب آن به قصر جادوگر می‌رسد و مکان معشوق را می‌یابد و گاهی به جای گور جانوران دیگر مثلاً آهو عمل هدایت جادویی را برعهده دارند.
3- صحنه‌یی از بزم دختران در دشت و باغ
4- درویشی«نماینده‌ی نیروهای عینی» یا جوانمردی به قهرمان کمک می‌کند گاهی به جای درویش سخن از یکی از اولیا الله یا پیغمبر (ص) «ورقه و گلشاه» با حضرت علی (ع) یا خضر است.
5- صحنه‌ی که در آن قهرمان به لباس مبدّل در می‌آید.
منابع و مآخذ
1- آیت االلهی، حبیب االله- مبانی نظری هنرهای تجسمی- نشر سمت- چاپ 2- تهران- 1386?
2- آریان، قمر- کمال‌الدین بهزاد- نشر فرهنگ و هنر هیرمند- تهران- 1382?
3- اپهام پوپ، آرتور- ترجمه یعقوب آژند- سیر و صور نقاشی ایران- نشر مولی- چاپ 1- تهران – 1378?
4- اپهام پوپ، آرتور- نگارش پرویز ناتل خانلری- شاهکارهای هنر ایران- نشر علمی و فرهنگی- تهران- 1360?
5- اشرفی، مقدم- ترجمه روئین پاکباز – همگامی نقاشی با ادبیات در ایران- نشر نگاه – تهران- 1367?
6- بورکهارت، تیتوس- ترجمه مسعود رجب‌نیا- هنر اسلامی زبان و بیان- نشر سروش- چاپ 1- تهران- 1365?
7- بختیاری، لاله / اردلان، نادر- ترجمه حمید شاهرخ- حس وحدت (سنت عرفانی در معماری )- نشر خاک- تهران- 1369?
8- بازیل گری- ترجمه عربعلی شروه- نقاشی ایرانی- نشر دنیای نو- تهران- 1383?
9- براتی، عبدالعلی/ کیانی، فرزاد – ویرایش آیدین آغداشلو – شعر و نقاشی ایرانی حمایت از هنر در ایران- نشر نسیم و دانش- تهران- 1376?
10- پاکباز، روئین- ترجمه آرش- نقاشی ایران از دیرباز تا امروز- نشر ساقی- تهران- 1382?
11- پاکباز، روئین- دایره المعارف هنر- نشر فرهنگ معاصر- چاپ 4- تهران- 1383?
12- تجویدی، اکبر- نقاشی ایرانی از کهن‌ترین روزگار تا دوران صفویان- نشر وزارت فرهنگ و هنر- تهران- 1352?
