مقدمـه

مسئولیت در معنی عام آن از نظر قانون شامل مسئولیت مدنی و کیفری است و مسئولیت کیفری ناشی از جرم و یکی از بنیادهای حقوقی است که بدون اثبات آن، احقاق حق مفهوم عینی خود را از دست داده و صرفاً جنبه ذهنی خواهد داشت زیرا در جریان رسیدگی به هر پدیده جزایی یگانه عاملی که حق را از قوه به فعل در آورده به آن عینیت می بخشد و به طور ملموس در اختیار صاحب حق قرار می دهد، اثبات مسئولیت کیفری است.

به همین مناسبت نخستین پرسشی که در ابتدای این بحث مطرح خواهد شد این است که ببینیم تدبیر قانون گذار کیفری در مسئول شناختن افرادی که قوانین جزایی را نقض می کنند چیست؟

بطور کلی، الزام شخص به پاسخگویی در قبال تعرض نسبت به جسم و جان و مال و یا حیثیت دیگران، خواه به جهت حمایت از حقوق و آزادی های فردی انجام گیرد و خواه به انگیزه دفاع از جامعه به منظور برقراری تناسب منطقی بین مجازات وجرم و یا به عنوان اجرای عدالت و احقاق حق در بین مردم، صورت پذیرد، تحت عنوان ،مسئولیت کیفری مطرح می شود که از نظر حقوق جزاء تشخیص آن دارای اهمیت زیادی است، زیرا تحمیل کیفر و تعیین میزان مجازات مرتکب جرم به عنوان نتایج و عواقب نامطلوب کاریکه انجام داد و مستلزم آن است که مستحق کیفر، از نظر جسمی و روانی و  رشد اهلیت و سایر خصوصییات لازم در وضعی باشد که توانایی درک صحیح اعمال و رفتار خود را داشته باشد تا بتوان جرم را به او نسبت داد یا به عبارت دیگر، مرتکب قابلییت انتخاب نتیجه مجرمانه را دارا باشد تا از نظر کیفری مسئول شناخته شود.

اثبات این مسئله که یکی از مسائل موضوعی حقوق جزا  و علی القاعده به عهده مقامات قضایی
صلاحیت دار می باشد. باید در رسیدگی های قضایی اعم از مراهل تحقیق و دادرسی در مورد هر متهمی کیفیات مربوط به شخصیت مرتکب جرم برای احراظ و اثبات مسئولیت یا عدم مسئولیت کیفری مرتکب و صدور حکم مقتضی دقیقا مورد توجه وبررسی قرار گیرد بعلاوه در پاره ای از اوقات قانون گذار به علت وجود شرایط و کیفیات خارجی مربوط به وقوع جرم عمل مجرمانه مرتکب را تحت عنوان عوامل توجیه کننده و رفع کننده باعث زوال مسئولیت کیفری می شناسد امعان در مسائل فوق اهمیت بحث و شناخت مسئولیت کیفری را به خوبی روشن می کند و نشان می دهد تعیین حد و مرز و بیان ماهییت جامع و مانع مسئولیت کیفری بوسیله قانون گذار تا چه حدی می تواند در احقاق حق و اجرای عدالت و حفظ نظم و امنیت در جامعه مؤثر باشد.

فهرست مطالب

عنوان                                                                                                                                                                             صفحه

1- پیشگفتار     1

2- مقدمه       2

3- فصل اول- مفاهیم مسئولیت     4

مفاهیم مسئولیت)    الف- مفهوم لغوی مسئولیت     5

ب-  مفهوم کلی مسئولیت       6

ج- مسئولیت در قرآن کریم   7

د- مسئولیت اخلاقی    9

هـ- مسئولیت اجتماعی         10

جنبه های فردی و اجتماعی مسئولیت در فقه     10

الف- جنبه فردی مسئولیت        10

ب- جنبه های اجتماعی مسئولیت در فقه     12

4- فصل دوم- مفاهیم مسئولیت کیفری    15

مفاهیم مسئولیت کیفری    16

مسئولیت واقعی و انتزاعی   17

مقایسه مسئولیت با تکلیف 

تفاوت میان مسئولیت و مجرمیت  20

5- فصل سوم- سابقه تاریخی مسئولیت    21

سابقه تاریخی مسئولیت    22

الف- سابقه مسئولیت در قدیم الایام            24

بند اول- مختصات مسئولیت در قدیم الایام    25

1- ویژگی جمعی بودن مسئولیت     25

2- تسری مسئولیت به اجساد و حیوانات    27

3- موضوعی بودن مسئولیت     31

– در ایران باستان   31

– در روم باستان   33

– در یونان باستان  33

ب- مسئولیت کیفری در دوران معاصر      33

6- فصل چهارم) مسئولیت کیفری در اسلام  36

مسئولیت کیفری در اسلام        37

الف- تعریف و خصوصیات مسئولیت کیفری در اسلام       38

ب- اصول حاکم بر مسئولیت کیفری در اسلام    40

بنداول- شخصی بودن مسئولیت کیفری  40

بند دوم- برقراری شرایط عمومی مسئولیت                                                 42

بند سوم- اصل تساوی در مجازاتها                                                           43

بند چهارم- اصل قانونی بودن مجازاتها                                                       44

7- فصل پنجم) مسئولیت کیفری در مقررات جزایی ایران                                                          47

مسئولیت کیفری در مقررات جزایی ایران   46

الف- در قانون مجازات عمومی مصوب 1304      46

ب- در قانون اقدامات تامینی مصوب 1339      47

ج- در قانون مجازات عمومی اسلامی 1352    48

د- مجازات اسلامی مصوب 1307         48

8- فصل ششم) حدود و قلمرو مسئولیت کیفری   50

حدود و قلمرو مسئولیت کیفری 51

بخش اول- اهلیت و انواع آن در حقوق جزا       51

الف- اهلیت جنایی  51

ب- اهلیت مادی یا واقعی     52

ج- اهلیت جزائی     53

مقایسه اهلیت جزایی با اهلیت جنایی   54

اهلیت جزایی و مسئولیت کیفری    54

بخش دوم- تقصیر و مسئولیت کیفری    55

قلمرو تقصیر در حقوق جزا     57

الف- تقصیر در قلمرو وسیع   

بند اول- ادراک و اختیار، توأماً شرط اعتبار اراده       60

بند دوم- اختیار، شرط منحصر اعتبار اراده   60

ب- تقصیر در قلمرو محدود     61

ج- نقد و بررسی، ارزیابی نظریات   62

بخش سوم- اسناد و مسئولیت کیفری    63

انواع اسناد در حقوق جزا   63

الف- اسناد یا انتساب مادی         63

ب- اسناد یا انتساب معنوی    64

اسناد مادی و مسئولیت کیفری  

اسناد معنوی و مسئولیت کیفری 

9- فصل هفتم) ارکان اهلیت جزائی         67

ارکان و اهلیت جزایی    68

رکن اول- ادراک 

الف- مفهوم ادراک و تمییز 

ب- نقش ادراک در مسئولیت کیفری

ج- عقل در مفهوم ادراک 

د- عقل در مقررات جزائی ایران

هـ – عقل در حقوق جزائی اسلام

رکن دوم- اختیار

مفاهیم و کاربردهای اختیار  78

الف- اختیار در لغت   78

ب- اختیار در مفهوم فلسفی79

بند اول- عنصر قدرت  

بند دوم- عنصر اراده

ج- اختیار در مفهوم حقوقی 

بند اول- مفهوم نقش اراده 

1- نقش اراده در رکن مادی جرم 

2- نقش اراده در رکن روانی جرم 

بند دوم- مفاهیم گوناگون اختیار در حقوق  

1- اختیارات در لغت          84

2- اختیار در تکالیف و جزائیات           84

رکن سوم- علم به قانون       85

     الف- مفهوم قانون         85

بند اول- نص جزایی    86

بند دوم- عدم مشروعیت جزایی     86

  ب- نقش علم به قانون     87

بند اول- علم به قانون، عنصر سازنده سوء نیت جزایی     88

بند دوم- علم به قانون جزا، شرط شمول قانون    88

بند سوم- علم به قانون، شرط ثبوت مسئولیت کیفری  88

بند چهارم- علم به قانون، شرط تحمل مجازات   89

10- فصل هشتم) صغر(کودکی) در مسئولیت کیفری     90

عوامل رافع مسئولیت کیفری          91

علل عدم مسئولیت کیفری       92

الف- علل توجیه کننده جرم یا علل مشروعیت    92

ب- عوامل رافع مسئولیت کیفری           92

ج- علل معافیت از مجازات یا معاذیر قانونی  93

طبقه بندی عوامل رافع مسئولیت جزایی و وجوه افتراق آن با سایر علل   93

الف- طبقه بندی عوامل رافع مسئولیت کیفری         93

بند اول- عوامل تام رافع مسئولیت جزایی      93

بند دوم- عوامل نسبی رافع مسئولیت جزایی  93

ب- وجوه افتراق با سایر علل عدم مسئولیت       94

بند اول- فرق عوامل رافع مسئولیت جزائی از علل مشروعیت                         94

بند دوم- تفاوت میان علل عدم انتساب با معاذیر معاف کننده یا تخفیف دهنده مجازات  94

بند سوم- فرق بین عوامل عینی رافع مسئولیت کیفری و معافیت از مجازات                 96

تأثیر عوامل عینی رافع مسئولیت نسبت به سایر شرکت کنندگان    97

تأثیر عوامل عینی رافع مسئولیت کیفری و مسئله مسئولیت مدنی    97

خصوصیات ضمنی قانون و عوامل عینی رافع مسئولیت کیفری      99

مقررات قانون ایران و خصوصیات ضمنی عوامل رافع مسئولیت کیفری        100

مجرم در برخورد با علل رافع مسئولیت    101

11- فصل نهم) جنون        102

کودکی و مسئولیت کیفری 103

تاریخچه ی مسئولیت کیفری اطفال   103

طفل کیست؟         104

مفهوم بلوغ        108

الف- مفهوم علمی بلوغ      108

ب- معیار بلوغ در قفسه   110

بند اول- معیار بلوغ در کتاب         110

بند دوم- معیار بلوغ در سنت       111

بند سوم- سخنان فقها در مورد علایم و سن بلوغ          111

اهمیت جرایم اطفال        113

مسئولیت جزایی اطفال         114

مسئولیت جزایی اطفال در مراحل مختلف طفولیت و امتیازات هر دوره              115

الف- مسئولیت جزایی اطفال غیرممیز    116

ب- مسئولیت جزایی اطفال ممیز             117

ج- مسئولیت جزائی اطفال در مرحله بلوغ    120

مسئولیت جزایی اطفال در قوانین ایران     121

الف- قانون مجازات عمومی ایران مصوبات 1304         121

ب- قانون مجازات عمومی مصوب 1352           122

ج- قانون مجازات اسلامی مصوب 1361       123

مسئولیت اجزایی اطفال در اسلام      125

الف- بلوغ        125

ب- ادراک یا تمیز     126

بند اول- حقوقی          127

بند دوم- جزائیات      128

سن تمییز در حقوق جزای اسلام  129

الف- سن عدم مسئولیت جزایی        130

ب- سن مسئولیت جزایی نسبی     130

ج- سن مسئولیت جزایی کامل     131

12- فصل دهم) جنون     133

جنـون           133

سابقه تاریخی عدم مسئولیت جزایی مجائین          133

جنون از مسایل موضوعی است    135

تعریف جنون      136

انواع جنون         137

اول- اختلالات سیستم    140

سوم- دیوانگی ناشی از مصرف بی رویه مشروبات الکلی و مواد مخدر              140

ارزیابی یا نحوه احراز جنون    146

الف- کارشناس روانی      146

ب- همکاری کارشناس و قاضی        147

جنون در قوانین سابق جزایی ایران      148

جنون در قانون مجازات اسلامی       149

ضوابط قانونی حاکم بر مفاهیم جنون      150

آثار جنون          152

لزوم احراز جنون در حال ارتکاب جرم            155

الف- تقارن جنون یا جرم      155

ب- تلازم جنون یا جرم        157

ج- جنون کامل         157

تأدیب مجنون        158

تشریفات اداری نگاهداری مجنون       158

مسئولیت مدنی مجنون     159

13- فصل یازدهم) جبر و اشتباه         160

بخش اول- مفاهیم اجبار         161

الف- تعریف اجبار      161

ب- اجبار و اختیار    161

ج- اجبار و اکراه     164

د- خلاصه تفاوت های اجبار با اکراه و جنون واضطرار      167

بند اول- تفاوت اجبار و اکراه       167

بند دوم- تفاوت اجبار و جنون    167

بند سوم- تفاوت اجبار و اضطرار      167

بخش دوم- انواع مختلف اجبار        168

الف- اجبار مادی      168

بند اول- علل اجبار مادی    168

بند دوم- شرائط اجبار مادی   168

اجبار مادی با منشأ درونی     173

ب- اجبار معنوی  174

بند اول- اجبار معنوی خارجی        174

شرایط اجبار معنوی خارجی      174

بند دوم- اجبار معنوی داخلی      177

نقش انگیزه شرافتمندانه در مسئولیت کیفری       177

نقش تحریک در مسئولیت کیفری        178

تحقیق اجبار در جرائم قابل تعزیر         179

بخش سوم- بررسی اجبار در قوانین جزایی ایران          179

الف- قانون مجازات عمومی       179

ب- اجبار در قانون مجازات اسلامی           179

ضوابط قانونی حاکم بر اجبار                181

الف- اکراه در قتل                   181

ب- جرم باید از مجازات های تعزیری باشد     182

ج- اجبار در غیر مورد تعزیرات      182

شرایط اجبار رافع مسئولیت جزایی             182

مسئولیت مدنی در زمینه اجبار    182

14- فصل دوازدهم- جهل و اشتباه      183

بخش اول- مفاهیم جهل          184

تعریف اشتباه         184

مقایسه مفهوم جهل و اشتباه و موارد مشابه آن    185

الف- جهل       185

ب- اشتباه       186

ج- غلط    187

د- خطا       188

هـ – سهو           188

و- غفلت         189

ز- نسیان     189

تفاوت میان جهل و نسیان       190

جایگاه اشتباه در حقوق جزا     192

            الف- اشتباه در قانون     192

            ب- اشتباه در عمل       194

بخش دوم- انواع جهل در اعمال حقوق عرفی    195

      الف- جهل مرکب   195

      ب- جهل بسیط (شبهه)      197

بخش سوم- انواع جهل و جایگاه آن در فقه شیعه     203

الف- جهل و شبهه حکمیه     204

ب- جهل و شبهه موضوعیه     204

ج- جهل تقصیری  206

د- جهل قصوری       206

بخش چهارم- جایگاه جهل در حقوق اسلامی    207

الف- جایگاه در جرائم مستوجب حد     207

ب- جایگاه جهل و شبه در جرایم مستوجب قصاص و دیات       210

ج- جایگاه جهل، شبهه در جرائم مستلزم تعزیرات    214

بخش پنجم- قلمرو تأثیر جهل بر مسئولیت کیفری در حقوق جزای عرفی      217

الف- تأثیر جهل حکمی بر مسئولیت کیفری    217

ب- تأثیر جهل موضوعی بر مسئولیت کیفری    218

بخش ششم- قلمرو تأثیر جهل بر مسئولیت کیفری در حقوق اسلامی        218

الف- ادله و مستندات تأثیر جاهل بر مسئولیت کیفری          218

بند اول- ادله برائت      219

بند دوم- قاعده درأ    220

بند سوم- روایات وارده در مورد معذور بودن جاهل         221

ب- ادله و مستندات عدم تأثیر جهل بر مسئولیت کیفری        225

بند اول- قاعده اشتراک احکام میان عامل و جاهل    226

بند دوم- قاعده وجوب تعلم احکام       227

بند سوم- فرض عالم بودن افراد به احکام اسلامی          227

ج- اَلجَمعْ مَهما اَمکَن اُولی مِنَ الطَّرح(جمع عرفی میان ادله بهتر از رد کردن آنهاست)228

بخش هفتم- قلمرو تأثیر جهل بر مسئولیت کیفری در قوانین و مقررات جزایی ایران               232

الف- تأثیر جهل بر مسئولیت کیفری در جرائم مستوجب حد                                232

1- جرم زنان          233

2- حد مسکر    234

3- جرم سرقت              235

            ب- تأثیر جهل بر مسئولیت کیفری در جرائم مستوجب قصاص                             236

بند اول- اشتباه در هدف (اشتباه در شخص طرف)                                        238

بند دوم- اشتباه در هویت مجنی علیه (اشتباه در شخصیت)                             240

            ج- تأثیر جهل بر مسئولیت کیفری در جرائم مستوجب دیه                241

بند اول- جهل حکمی      243

بند دوم- جهل موضوعی      244

خلاصه بحث               247

فهرست منابع و مآخذ

فهرست منابع و ماخذ

امام علی(ع) نهج البلاغه (فیض الاسلام) ، ص 978

امام خمینی(ره) ، توضیح المسائل ، (مبحث امر به معروف و نهی از منکر) ، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی ، ص 363 ، سال 1362 و مساله 2142 الی 2185?

امام خمینی(ره) ، تحریر الوسیله ، ج 2 ، شرایط وجوب حد سرقت ، ص 612?

آشوری محمد ، عدالت کیفری از دیدگاه حمورابی  نشریه موسسه حقوق تطبیقی اسلامی ، ص 21 ، شماره 7 سال 1361?

آیت ا… مرعشی، سید محمدحسن، نشریه حقوق دانشکده علوم قضایی، دوره اول، شماره اول، 1370، صص10-11?

آیت ا… موسوی بجنوردی، فصلنامه حق، شماره 8، دو قاعده فقهی و قواعد فقه.

اردلانی ، علی ، مسئولیت جزایی در جوامع باستانی ، مجله کانون وکلا ، شماره 93 ، ص 88-89

اورتولان ، عناصر حقوق جزا ، جلد اول ، شماره 416?

آیموف ، ایراک ، تن آدمی ، مترجم ، محمود بهزاد ، تهران ، شرکت علمی و فرهنگی ، ج 2 ، ص 458 ، سال 1378 هـ .ق

دانلود فایل